შავი PR + PRოპაგანდა (მანიპულაციის ტექნოლოგიის და ე.წ. ერთჯერადი საზოგადოების (ელექტორატის) PRობლემა)

ტელევიზიით დღედაღამ გადმოსცემენ ინფორმაციას 2010 წლის თვითმართველობის არჩევნების შესახებ, ამიტომ თავს უფლება მივეცი ამ ბლოგზე ერთ-ერთი ძველი სტატია გამომექვეყნებინა, რომელიც ნაწილობრივ საარჩევნო ტექნოლოგიებსა და ფიარს ეხება. რა თქმა უნდა, ტექნოლოგიები იხვეწება და როგორც ამომრჩეველი, კანდიდატებიც სწავლობენ თავის შეცდომებზე. თუმცა ამას მალე გავარკვევთ და დავინახავთ. დავინახავთ, რეალურად დაიხვეწა თუ არა საარჩევნო ტექნოლოგიები და ამომრჩეველთან კომუნიკაცია თუ ისევ ისეთი "ველური" და "სტიქიური" დარჩა...

ე.წ. შავი PR-ისა და ზოგადად PR-ის ცნება ისევე განსხვავდება ერთი-მეორისგან, როგორც დესტრუქციული პრინციპი "დაყავი და იბატონე" სოციალური კომუნიკაციის სრულყოფილი მოდელისაგან - "გააერთიანე და მართე". შავი PR-ისადმი მიძღვნილ ერთ-ერთ წერილში ვკითხულობთ - "ტერმინი "შავი PR"-ის ხშირი გამოყენება ემსახურება PR-ის, როგორც საკომუნიკაციო და დემოკრატიული დისციპლინის დისკრედიტაციას." არსებითია იმაზე ლაპარაკი, რომ თავისი არსით შავი PR ფიარის ანტონიმია, რადგან - "PR სპეციალისტებს და პრაქტიკოსებს აქვთ სოციალური პასუხისმგებლობა სხვადასხვა საზოგადოებრივი ჯგუფების მიმართ. გამომდინარე აქედან მათი პროფესიული საქმიანობა უნდა შეესაბამისებოდეს საზოგადოების ინტერესებს." შავი ფიარი კი ცალსახად ამის ანტონიმია, ვინაიდან უკიდურესად პერსონიფიცირებულია - ასრულებს კონკრეტული (კერძო) პირის დაკვეთას და მიმართულია ასევე კონკრეტული პირის წინააღმდეგ.

არახალია, დასავლეთში შავი PR-ის ცნებას, ასოციატიურად, მეტწილად ანტირასისტული პოლიტიკის ფარგლებში განიხილავენ. საბჭოთა და პოსტსაბჭოთა სივრცეში ადაპტირებული ტერმინის დისკრიმინაციული პოლიტიკის, ანუ შავი პროპაგანდისა და აგიტაციის პრინციპებთან დაკავშირება დასავლეთში პრობლემატურია. შესაბამისად, ეს ცნება განყენებული რომ არ იყოს მას სწორედ ჩვენს რეალობასთან მიმართებაში განვიხილავთ. კერძოდ, პოლიტტექნოლოგიებთან, წინასაარჩევნო აქტივობასა და უშუალოდ არჩევნების ფონზე. ამისათვის შავი PR-ის ცნება თეზისებად უნდა დავყოთ და თანმიმდევრულად მივყვეთ მის დამტკიცებას.

უცნაურია, მაგრამ ფიარ სპეციალისტების ჰუმანისტური ფრთის წარმომადგენლები შავ PR-ს ან არ ცნობენ, ან ვერ ცნობენ. ორივე შემთხვევაში სპეციალისტი წამგებიან პოზიციაში იმყოფება, ვინაიდან უგულებელყოფს კრიზისული კომუნიკაციების მართვისა და ე.წ. სპინ-დოქტორის აუცილებლობას. ამ შემთხვევაში სპეციალისტების ყურადღების მიღმა რჩება ჭორისა და მოარული ხმის მოქმედების არეალი და მისი ძირითადი სეგმენტი - ელექტორატი, რომელიც მისთვის მიწოდებული და მის მიერ აღქმული ნეგატიური ინფორმაციის შედეგს ცალსახად ავლენს არჩევნებზე. ეს მით უფრო მნიშვნელოვანია, რომ შავი PR მეტწილად საარჩევნო ტექნოლოგიების სახით ვლინდება და ისეთ ქვეყანაში, როგორიც არის, მაგალითად, რუსეთი მას "აქტუალურ საარჩევნო ტექნოლოგიებსაც" კი უწოდებენ. და თუ იმ ფაქტსაც გავითვალისწინებთ, რომ საარჩევნო კამპანია ცალსახად გულისხმობს მატერიალური, საინფორმაციო, ძალოვანი, ადამიანური და ინტელექტუალური რესურსის დაუფლებასა და გადანაწილებას, მაშინ შავი PR-ის ტექნოლოგიების იდენტიფიცირება და განხილვა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია.

მანიპულაცია შავი PR-ის განუყოფელი ნაწილია. თუმცა საინტერესოა ასევე თავად მანიპულაციის საბჭოთა მოდელის გრადაცია: თეთრი, რუხი და შავი, რომელშიც "თეთრს" განეკუთვნება - საჯარო დებატები, დისკუსიები, ე.წ. მრგვალი მაგიდა, პრეს-კონფერენცია, ინტერვიუ, საჯარო გამოსვლები, პოლიტიკური რეკლამა, აგიტპროპფილმების დემონსტრირება და სხვა; "რუხი" - გადაუმოწმებელი ინფორმაციის გავრცელებას (ჭორი, მოარული ხმა), ხოლო "შავი" დეზინფორმაციის შეგნებულ გავრცელებას გულისხმობს. ამდენად, შავი PR-ის კონტურები მეტ-ნაკლებად იკვეთება და ის აღარ არის აბსტრაქტული ცნება.

თუმცა არსებობს უამრავი სხვა განმარტება. მაგალითად, სპეციალისტების გარკვეული ჯგუფი მიიჩნევს, რომ შავი PR ოთხი ძირითადი ელემენტისაგან შედგება: ჭორისა და მოარული ხმის შეგნებული გავრცელება, დეზინფორმაცია, კომუნიკაციის ე.წ. სუბლიმინალური ხერხი (კლასიკურ ნიმუშად ე.წ. 25 კადრს მიიჩნევენ) და შავი პროპაგანდა. თუ წინა სამ შემთხვევაში მეტ-ნაკლებად გასაგებია რასთან გვაქვს საქმე, შავი პროპაგანდა უფრო ფართო ცნებაა და მისი ინსტრუმენტალური არსენალი სპეციალისტის კრეატიულობაზეა დამოკიდებული. ამდენად, შავი PR-ის შავ პროპაგანდასთან (PRოპაგანდა) გაიგივება სავსებით ლოგიკურია.

შავი PR რომ ცალსახად დესტრუქციული ცნებაა, ამაზე მიანიშნებს მისი სტრატეგია - ნებისმიერი ხერხით მოიპოვო და შეინარჩუნო ძალაუფლება, იყო დომინანტი პოლიტიკურ სივრცეში (საქართველოში 2008 წლის არჩევნების წინ გაჩაღებული "კომპრომატების ომი"). ასეთი მიდგომა კი აპრიორი გამორიცხავს საზოგადოებასთან ჯანსაღ, ან იგივე გრძელვადიან ურთიერთობას და, შესაბამისად, კანდიდატის PR კამპანიის მიზანი და ამოცანა განისაზღვრება ე.წ. ერთჯერადი საზოგადოების (ელექტორატის) დაინტერესებით და ხანმოკლე მხარდაჭერით.

PR კამპანიის მიზანია სამიზნე ჯგუფების განსაზღვრა და მათზე თანმიმდევრული ზემოქმედება. ეს აქსიომაა. შავი PR კი მეტწილად სტიქიური ცნებაა და მისი სამიზნე ზოგადად მასაა. ამიტომ არცთუ უსაფუძვლო იქნება თუ შავი PR-ის ტექნოლოგიებს ნაწილობრივ მასების ცნობიერების მანიპულაციის კონტექსტში განვიხილავთ. პირველი წესი, რომელსაც შევეხებით, გარკვეულწილად გებელსისა და სტალინის მემკვიდრეობად უნდა ჩაითვალოს და მას "პირველობის პრინციპს" უწოდებენ.

ჯერ კიდევ გასული საუკუნის 20-იან წლებში ამერიკელმა ფსიქოლოგმა მ. ლუნდტმა ჩამოაყალიბა თეზისი, რომლის მიხედვითაც ამა თუ იმ ფაქტთან დაკავშირებით გაჟღერებული ნებისმიერი პირველი ინფორმაცია ზემოქმედების გაცილებით დიდ ეფექტს ფლობდა, ვიდრე მომდევნო. ამის ერთ-ერთი მიზეზი კი ის არის, რომ ის, ვინც პირველი აჟღერებს ინფორმაციას, წარმოქმნილი, ან არსებული მოთხოვნილების დაკმაყოფილების პრიორიტეტს ფლობს. ხოლო ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით, წინააღმდეგობრივი ინფორმაციის არსებობის დროს, რომლის გადამოწმებაც შეუძლებელია, ადამიანს ჯერა იმ ინფორმაციის, რომელიც პირველი აღწევს მის ყურამდე.

როგორც უკვე ითქვა, შავი PR-ის ტექნოლოგიებს არსებულ ვითარებასთან კონტექსტში და კონკრეტული მაგალითების გარჩევით განვიხილავთ. შავი PR-ის ერთ-ერთი უმთავრესი პრინციპი ნაწილობრივ უკვე განვიხილეთ, მაგრამ ჩვენს ყოფით რეალობასთან მას არ ქონია კავშირი. თუმცა "პირველობის პრინციპს" საქართველოში განსაკუთრებული სიყვარულით ეკიდებიან, ვინაიდან რეიტინგომანია პატივმოყვარეობისა და პოლიტიკური ამბიციის სინონიმია (მაგალითად, ამ პრინციპს იცავს მიხეილ სააკაშვილი, რომელიც ყველგან და ყოველთვის ლაპარაკობს არა როგორც გადამდგარი, არამედ როგორც შვებულებაში გასული პრეზიდენტი):

"პირველობის პრინციპი" - გამარჯვებულია ის, ვინც პირველი ამცნობს გამარჯვების შესახებ საზოგადოებას - ეს სულ არ ნიშნავს იმას, რომ კანდიდატი "იმარჯვებს", ან "გაიმარჯვებს"... ლაპარაკია ვირტუალურ რეალობაზე, რომლის საასპარეზო სივრცეს ქმნის სოციოლოგიური გამოკითხვა / კვლევა. შესაბამისად, უკვე არავის უკვირს, რომ წინასაარჩევნო კვლევებში, რომელსაც თავისი რესურსებით ატარებდნენ პრეზიდენტობის კანდიდატები (უკლებლივ ყველა) ყოველთვის ლიდერობს დამკვეთი. ასეთი გამოკითხვისა და კვლევის ობიექტურობაზე საუბარი ალბათ ზედმეტია ისევე, როგორც მასში არსებულ ცდომილებაზე. მთავარი კი მაინც ის არის, რომ ამომრჩეველს ობიექტური ჭეშმარიტების სახით მიეწოდება ფაქტის ინტერპრეტაცია და არა ფაქტის კონსტატაცია. ფსიქოლოგები კი ადასტურებენ, რომ წინასაარჩევნოთ სოციოლოგიური გამოკითხვების / კვლევების გამოქვეყნება ზემოქმედებას ახდენს ე.წ. პასიურ ელექტორატზე, რადგან 10-დან 25%-მდე ასეთი ამომრჩეველი გადაწყვეტილებას სწორედ ასეთი სარეიტინგო გამოკითხვის შედეგად იღებს.

"ობიექტური მედია" - შავი PR-ისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელი ფაქტორია. იმართება ფსევდოსოციოლოგიური კვლევა ან/და ინტერაქტიური გამოკითხვა. გამოკითხვა იძლევა კონკრეტულ ვექტორს, კითხვები და ალტერნატიული პასუხების რაოდენობა ხელოვნურად იკვეცება. ინტერაქტიურ გამოკითხვაში საზოგადოება ნაკლებად მონაწილეობს და ეკრანზე მხოლოდ იმ მონაცემებს ვხედავთ, რომელიც სურს არხის ხელმძღვანელობას, ან არ ეწინააღმდეგება არხის პოლიტიკას. უნდა აღინიშნოს, რომ ასეთი "წინასწარი შედეგების" გამოქვეყნება მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენს არჩევნებზე. ფსიქოლოგების აზრით - აქამდე პასიური ელექტორატის არჩევანი იხრება ძლიერი და არა სუსტი კანდიდატისკენ. ამ მეთოდსა და წინა მაგალითს შორის არ არის პრინციპული სხვაობა. თუ არ ჩავთვლით, რა თქმა უნდა, იმას, რომ პრეზიდენტობის რომელიმე კანდიდატის მიერ ანგაჟირებული მედია წყარო თუ საშუალება მუდამ აპელირებს ობიექტურობაზე და ამავე თემით სპეკულირებს.

"ფაქტის ინტერპრეტაცია" - ზემოთ უკვე ითქვა, რომ შავი PR კამპანიის წარმართვის დროს მნიშვნელოვანია ფაქტის ინტერპრეტაცია და არა კონსტატაცია. მეტიც, რაოდენ მნიშვნელოვანიც არ უნდა იყოს უშუალოდ ფაქტი, აუცილებლად უნდა გაჟღერდეს მისი ინტერპრეტაცია, რომელიც მოახდენს რეალური მოვლენების გადაფარვას. ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია 7 ნოემბრის მოვლენები და მასთან დაკავშირებული კომენტარების განხილვა. კერძოდ: 2007 წლის 7 ნოემბერს რუსთაველის გამზირზე მიმდინარეობდა "სპეცოპერაცია" და არა "დარბევა" (და პირიქით. გააჩნია კომუნიკატორს); ნეგატივის გასანეიტრალებლად "ფაქტის ინტერპრეტაციას" მიმართავს ამერიკის შეერთებული შტატებიც ("ანტიტერორისტული ოპერაცია" და არა "ომი") და რუსეთის ფედერაციაც ("ჩეჩენი ბოევიკები" და არა "პატრიოტები"). შესაბამისად, მსოფლიო პრაქტიკაში ფაქტის ინტერპრეტაციას ხშირად მიმართავენ და ის არასასურველი ინფორმაციის კორექციის, ან მისთვის სასურველი ემოციური შეფერილობის საშუალებას იძლევა.

"კონტრასტულობა" - შავი PR კამპანიის განხილვისას არ უნდა გამოგვრჩეს ე.წ. კონტრასტის პრინციპი. პრინციპი მარტივია და ძირითადად ემოციურ დონეზე ახდენს ზემოქმედებას. ამასთან, "კონტრასტულობა" არ გულისხმობს რეალური თუ შეთხზული კომპრომატებით მანიპულირებას. კონტრასტის პრინციპი მეტაფორებით თამაშს გულისხმობს, რაც, მეორეს მხრივ, რეალური დროისა და ინტელექტუალური რესურსის ეკონომიას იწვევს. "კონტრასტულობის" ერთ-ერთი ყველაზე მკვეთრი და ამასთანავე გრამატიკულად გამართული მაგალითი უნდა იყოს მიხეილ სააკაშვილის ერთ-ერთი ტელეგამოსვლა: "ისინი მებრძვიან მე, მე კი ვებრძვი სიღარიბეს..."; კონტრასტის პრინციპი ყველაზე მკვეთრად საარჩევნო დაპირებებში გამოიხატება. ამ შემთხვევაში მნიშვნელოვანია ოპონენტის დესტრუქციულ ქმედებაზე ყურადღების გადატანა და მის ფონზე საკუთარი თავის დადებითად პოზიციონირება ("ისინი მებრძვიან მე, მე კი ვებრძვი სიღარიბეს..." და სხვა).

"ასოციატიურობა" - ამ ხერხს ხშირად "ყოფითსა" და "ბანალურს" უწოდებენ. მართლაც, ქართულ მედია სივრცეში ასოციაციის შექმნა, ან ასოციაციობანას თამაში ხშირია და აქედან გამომდინარე ტრივიალური. მაგალითად, მიხელ სააკაშვილს ხან დავით აღმაშენებელს, ხან კიდევ შაჰ აბასს ადარებენ... ორივე შემთხვევაში საზოგადოებას აწვდიან კლიშეს (პირს თუ სიტუაციას), რომლის მიმართ მან უკვე გამოიმუშავა კონკრეტული შეფასება. არსებული გარემოება უადვილებს სპეციალისტებს მანევრირებას, ვინაიდან რეალურად არსებული სახე-ხატის "შედუღება" ხდება იმ სახე-ხატთან, რომელიც უკვე ინახება მასების ცნობიერებაში. ასოციაციის შექმნა არა მარტო შემოქმედებითი, არამედ კვლევითი პროცესიცაა - ოპონენტის წარსულის შესწავლის დროს იბადება მაკომპრომიტირებელი მასალა, რომლის დროული და გონივრული გაჟღერება აყალიბებს ოპონენტის არასასურველ სტერეოტიპს / იმიჯს.

"ხალხის ხმა" - ამ ხერხს ხშირად მიმართავს ტენდენციური მედია ოპონენტის სააგიტაციო კამპანიის ფონზე. მაგალითად, ტელეკომპანია "რუსთავი 2"-ის ეთერით გადაცემულ ერთ-ერთ ტელესიუჟეტში ყანაში შეკრებილი გლეხები უარყოფითად აფასებდნენ ოპოზიციური პარტიების პრეზიდენტობის კანდიდატების პროგრამულ დაპირებებს. შესაბამისად და ეს ხაზგასმით უნდა აღინიშნოს, უცხადებდნენ უნდობლობას (ოპოზიციას) და გამოხატავდნენ იმედგაცრუებას (ოპოზიციის ქმედებით). არსებითია იმაზე ლაპარაკი, რომ ამომრჩეველზე, მით უფრო თუ ის ჯერ კიდევ ყოყმანობს, უარყოფითად მოქმედებს სოციალური უკმაყოფილების ფაქტორი. მედიის მეშვეობით ეს ბინძური ხერხი მასების ცნობიერებაში გარკვეული რისკ-ფაქტორის შეგრძნებას ტოვებს და მის გამორიცხვას "არჩევნების დღეს სწორი გადაწყვეტილების მიღებით" სთავაზობს. "ხალხის ხმა" გაცილებით ეფექტურად ჟღერს თუ მასში ფიგურირებს ოპონენტის ყოფილი თანაგუნდელის, პოლიტიკური პარტნიორის, მეგობრის შეფასება... და, რაც მთავარია, ავტორიტეტების - არაკომპრომიტირებული პირების შეფასება.

"დემონიზირება" - პოლიტტექნოლოგებმა კარგად იციან, რომ პოლიტიკური კურსის უკან ელექტორატი მეტწილად ინდივიდებს ხედავს; ხედავს არა იდეოლოგიას, არამედ პიროვნებას. შესაბამისად, ამომრჩეველი ხმას აძლევს ინდივიდს და არა გუნდს (ამდენად, ქარიზმატულობა ლიდერობისთვის აუცილებელი რესურსია). ამრიგად, შავი PR-ის პერსონიფიცირება სავსებით კანონზომიერი მოვლენაა, ვინაიდან გაცილებით ადვილია ცალკეული ინდივიდის დემონიზირება და იმიჯის მსხვრევა, ვიდრე სოციალური ჯგუფის დისკრედიტირება... საქართველოში შავი PR კონკრეტულ პირებზე იგება - ცუდია შევარდნაძე და არა "მოქალაქეთა კავშირი" (ანუ დღევანდელი მთავრობისა და პარლამენტის 60-70%); ცუდია ასლან აბაშიძე და არა "აღორძინება" (პარლამენტის შემადგენლობაში ამ პარტიიდან "ნაციონალურ მოძრაობაში" დროულად გადმოხვეწილი უამრავი დეპუტატია). თუმცა არსებობს გამონაკლისი, როდესაც გაცილებით მომგებიანია კანდიდატის (ოპონენტის) გარემოცვაზე და მის მანკიერ მხარეზე ყურადღების გამახვილება. ამ ხერხს რუსი ფიარ კონსულტანტი სერგეი ფაერი "ოდიოზურობის პრინციპს" უწოდებს.

"ანტირეკლამირება" - იმას, რასაც სერგეი ფაერი "ოდიოზურობის პრინციპს" უწოდებს, როგორც წესი უბრალოდ ანტირეკლამირებას უწოდებენ. დროის ეკონომიის თვალსაზრისით, კონკურენტზე კომპრომატების ძიებისა და ნეგატიური იმიჯის აგების ნაცვლად ხშირად მიანიშნებენ მის გარემოცვაზე, რომელშიც უამრავი ოდიოზური, კომპრომიტირებული და ნეგატიური იმიჯის მქონე აქტივისტია. ქართულ მედია სივრცეში ერთ-ერთი ფასიანი პოლიტიკური რეკლამის მესიჯი სწორედ ამის დასტურია - პრეზიდენტობის ერთ-ერთი კანდიდატის უარყოფითი იმიჯის აგების მცდელობა გუნდზე თავდასხმით გამოიხატა. კერძოდ, ეკრანის ცენტრში მოქცეული კანდიდატის ფოტოსურათის ირგვლივ განლაგებული იყო მისი გუნდის ოთხი ყველაზე აგრესიული წევრის ფოტოსურათი, კომენტარით - "ისინი ერთ გუნდში არიან"! თუ იმის მიხედვით ვიმსჯელეთ, რომ მსგავსი აქცენტების დასმა ამომრჩევლის ნაწილს აფრთხობს და კონკურენტის წინააღმდეგ განაწყობს, "ანტირეკლამირება" საფრთხობელას პრინციპით მუშაობს - ქვეცნობიერ დონეზე ხდება ინდივიდისა და ჯგუფის გაიგივება.

"სიმულაკრი" - ამ დეფინიციის ქვეშ განვიხილავთ მეთოდს, რომელიც გულისხმობს კონკურენტისთვის არასასურველი ნიშან-თვისებების მიწერას, არარსებული თვისებების წარმოჩენას. ამ მეთოდს ხშირად მიმართავენ ფიარის ფსევდოპროფესიონალები (ძირითადად "ყვითელი პრესიდან" შავი PR-ის სფეროში (?) გადმოხვეწილი ჟურნალისტები). შეთხზული ობიექტი უფრი დიდ ზემოქმედებას ახდენს, ვინაიდან მხოლოდ ის მახასიათებელი გააჩნია, რომელიც იმ მომენტშია აუცილებელი (პოზიტივი-ნეგატივი - სიტუაციიდან გამომდინარე). საზოგადოება ფლობს მხოლოდ იმ ინფორმაციას, რომელსაც მას დოზირებულად აწოდებენ. შესაბამისად, კონკურენტის კრიტიკის დროს ყურადღების ცენტრში ექცევა მხოლოდ ვირტუალური მოვლენები ან ვირტუალური ნიშან-თვისებები.

"გაურკვევლობა" - გაურკვევლობა ჭორისა და მოარული ხმის ნიშან-თვისებაა და შავი PR-ის სპეციალისტები მას მოსახლეობის დემორალიზაციისა და დეზორიენტირების მიზნით მიმართავენ. ჭორი და მოარული ხმა საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც მისი მეშვეობით შესაძლებელია ნებისმიერი სახის ან/და ხასიათის ინფორმაციის ტრანსლირება (გადაცემა). ამ მხრივ ჭორიც და მოარული ხმაც უნივერსალური მედიატორია, რომელიც მეტწილად ოფიციალური ინფორმაციის ალტერნატივად გვევლინება. გარდა ამისა, ანონიმურობა - ორივე ზემოხსენებულის ნიშანთვისებაა, რაც ართულებს გავრცელების არხის იდენტიფიცირებას და, შესაბამისად, აღმოფხვრას. შავი ფიარ კამპანიის დროს ჩაშვებულ ჭორს დამანგრეველი ძალა აქვს, ვინაიდან ოფიციალური არხით გავრცელებული ინფორმაციისაგან განსხვავებით, ის იძლევა მიწოდებული ინფორმაციის ინტერპრეტაციის საშუალებას; იზრდება აუდიტორიის და შესაბამისად კომუნიკატორის რაოდენობაც. სიმართლე ითქვას, ერთმანეთისგან უნდა გავმიჯნოთ: 1) ჭორი (Сплетни) და 2) მოარული ხმა (Слухи). პირველი დიალოგური პრინციპით გულისხმობს მიწოდებული ამბის განხილვას და შესაბამისად გავრცელებას, ხოლო მეორე მეტწილად მხოლოდ გავრცელებას გულისხმობს. "მოარული ხმა" უფრო საშიში ფენომენია, ვინაიდან ის სტიქიურად ვრცელდება და მისი კონტროლი რთულია.

არახალია, რომ გავრცელებული ჭორის ცირკულირებამ შეიძლება ე.წ. ბუმერანგის ეფექტი გამოიღოს და ზიანი მიაყენოს ავტორს და არა ადრესატს - ორივე ზემოხსენებული ქმნის მოლოდინს. მოლოდინი ქმნის მოთხოვნილებას, მოთხოვნილება კი უნდა დაკმაყოფილდეს. წინააღმდეგ შემთხვევაში პროცესების მართვა ან/და მისი წინასწარმეტყველება შეუძლებელი ხდება. ამის კლასიკური მაგალითია წინასაარჩევნოდ მოსახლეობის დეზორიენტირება. მაგალითად, გავრცელდა ხმა (ჭორი), რომ ბადრი პატარკაციშვილის საარჩევნო შტაბში ყველა მხარდამჭერს ფულადი დახმარებითა და სამსახურით უზრუნველყოფენ... ბუნებრივია, გაჩნდა მოლოდინი (უსაფუძვლო) და მოთხოვნილება, რომლის იგნორირებამ თავისთავად გამოიწვია პატარკაციშვილის და არა ანონიმური წყაროს მიმართ უარყოფითი დამოკიდებულება.

ზემოთმოყვანილი მაგალითები ე.წ. შავი PR-ის შესახებ წარმოდგენას მეტ-ნაკლებად ქმნიან. რთულია ანოტაციური სახით განიხილო თემა, რომელსაც PR ტექნოლოგიების ექსპერტები სქელტანიან წიგნებს უძღვნიან. ჩვენს მიერ მოყვანილი მაგალითები შავი PR-ის ფრაგმენტარულ სურათს ქმნიან. მით უმეტეს, რომ აქ არ განვიხილავთ მასების (ელექტორატის) ნეიროლინგვურ პროგრამირებას და მასების მანიპულირების სხვა მეთოდებს.

ფიარ კონსულტანტი სერგეი ფაერი წერს თავის წიგნში "ПРИЕМЫ СТРАТЕГИИ И ТАКТИКИ ПРЕДВЫБОРНОЙ БОРЬБЫ", რომ შავი ფიარის წარმართვის დროს მნიშვნელოვანია სხვისი (კონკურენტის, ცნობადი სახეების, მოსახლეობის, სახელმწიფოს) რესურსების (დროის, იმიჯის, სახსრების, ძალაუფლების, ინფორმაციის) გამოყენება. შესაბამისად, ე.წ. შავი PR პარაზიტული წარმონაქმნია და ამ ტერმინისა და ზოგადად PR დისციპლინის გაიგივება, ან თუნდაც აღრევა დაუშვებელია. მით უფრო, რომ "PR არის ტექნიკისა და მოქმედების ერთობლიობა, რომელიც მიმართულია სუბიექტისა და ინსტიტუტის ურთიერთობების ჰარმონიაზე" (სოციალური დაკვეთა და მისი შესრულება). შავი PR კი ქმნის ე.წ. ერთჯერადი საზოგადოების (ელექტორატის) ცნებას, რომელიც თავისთავად გამორიცხავს ჰარმონიას და შეურაცხყოფს სუბიექტს, რადგან ცალსახად გულისხმობს იმას, რომ კანდიდატს ჭირდება თქვენი ხმა, მაგრამ არ აინტერესებს თქვენი აზრი. სწორედ ამაზე გავამახვილეთ ყურადღება თავში, როდესაც აღვნიშნეთ, რომ შავი PR უკიდურესად პერსონიფიცირებულია - ასრულებს კონკრეტული პირის და არა სოციალური ჯგუფის, საზოგადოების დაკვეთას.

სპეციალურად ქართული საინფორმაციო საგანმანათლებლო ინტერნეტ-პორტალისთვის - PRGUIDE.ge